رویکرد اصلى در دستورالعمل سلوکى

ما امروز, غرق در خیالها و وهمهاییم و از درنگ در خود سخت گریزان. فلسفه اى براى زندگى نداریم. زندگى را براى زندگى برمى تابیم و دامنه آن را به این جهان محدود مى کنیم. روان مان, همیشه و در همه حال آماج اندیشه هاى واهى است. طبیعت از ما روى گردانده و براى خود سرزمین امن و جاى آرامشى نمى یابیم. در برهوت گمنامى ره مى سپاریم. به گفته عارف نامور, ملا حسینقلى همدانى:

(نه ما را در عاقبت کارمان فکرى و نه از سیاستهاى الهیه که بر امم ماضیه رسیده, عبرتى.)1

این در حالى است که معنویت مى تواند جلوه هاى پایان ناپذیرى از ما داشته باشد و عرفان به عنوان یکى از این جلوه هاست که رویکرد به آن, از آغاز در فرهنگ شیعه شناخته شده بوده است.

حوزه هاى علمیه و عرفان

رویکرد به عرفان در ده قرن اخیر در حوزه هاى علمى شیعه, نمودِ بیش ترى یافته و عموم عارفان حوزوى, در ضمن حکیمان و دانایان به علوم روایى نیز بوده اند. به همین دلیل نگاه آنان, از جامع ترین نگاه هاست.

جناب عصار, در باره سید احمد کربلایى, از چهره هاى برجسته عرفان شیعه در سده هاى اخیر, مى گوید:

(در بین بزرگانى که محضرشان را درک کرده ام, تنها شخصى که از پرده هاى ضخیم طبیعت و حجب ظلمانى عبور کرده بود،او بود. احدى را نظیر او ندیده ام. احاطه حیرت آورى در فقه داشت و در علم اخلاق و سلوک طریق باطن، به سبک ائمه اطهار، سلام الله علیهم, و طریقه آخوند ملا حسینقلى و آخوند ملا فتحعلى عراقى سلطان آبادى فرید عصر بود.2)

یکى از سنتهاى جریان عرفانى، دستورالعمل نگارى است؛ دستورالعملها, توصیه ها و اندرزها, راهکارهایى است در باب سیر و سلوک و طى طریقت از شریعت به حقیقت و سنتى است که از عصر خود پیامبر(ص) رواج داشته است. بخشى از سخنان پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع), جنبه دستورالعمل دارد و بیش تر دستورالعملهاى عالمان دین اثر پذیرفته از آموزه هاى قرآن و سنت نبوى و علوى است. پندهاى نبى گرامى و اندرزهاى امام على به امام حسن مجتبى(3) و دستورالعملهاى امام صادق(ع) و پیشوایان دیگر الهام بخش دستورالعمل نویسى در میان عارفان و عالمان بوده است. حاصل یک عمر سیر و سلوک عملى و کندوکاو معنوى است که به صورتهاى کوتاه, یا بلند در اختیار سالک گذاشته مى شد.

نقش دستورالعملها به گفته ملا حسینقلى همدانى:

(پتکى بوده است بر فرق مخاطبان دردآشنا, تا هوا را از سر به دور کند و نهیبى است بر قلب آنها تا از آرزوها و آمالها برهنه و بیدار گردند.) 5

سلوک سالک سفرى معنوى است و این سفر, طى مراحلى به پایان مى رسید. دستورالعملهاى عالمان و عارفان, راهنماى ره یافته ها و روحیات و اخلاق فرزانگانى است که به درخواست شاگردان اختصاصى خود, آنها را مى نگاشتند, تا اسباب ارتقاى معنوى آنان فراهم شود و از کژى و اعوجاج رهایى یابند.

ملا حسینقلى همدانى در خطاب دردآلود خود به یکى از یارانش در دستورالعملى مى نویسد:

(اى همبازى اطفال، اى حمّال اثقال، اى محبوس چاهِ جاه و اى مسموم مارِ مال اى غریق بحر دنیا و اى اسیر همومات آمال(.6)

در دستورالعملها, ذکرها و وردها, جایگاه ویژه اى دارند. عالمان اهل معرفت و سیر و سلوک در این ذکرها و منازل سیر و سلوک, داراى مشایخ هستند.

بخشى از دستورالعملها, دربرگیرنده قواعد سلوک است. در پاره اى از دستورالعملها اشاره شده است که پیروى از این قاعده ها, سبب دگرگونى احوال پیشین و کسب ملکات نیک و رسوخ عقاید و باورهاى حق و جریان چشمه سارهاى حکمت, از دل مرزبان است. سلوک مورد نظر این سالکان, براى انزوا و گوشه گیرى نیست. اگر در بدایات سلوک انزوا روا شمرده شده است, براى آماده سازى فرد است. چله نشینى و نخوردن گوشت و امثال اینها نیز مورد نظر نیست. پاى بندى به رسوم و معاشرت با مردم لازم است, چون امتیاز سبب وحشت و غیبت مى شود, مگر این که پیروى از مردم, آثار بدِ دینى داشته باشد                              تنظیم برای تبیان حسن رضایی گروه حوزه علمیه